Niets is leuker om te lezen dan een boek waarin wetenschappers niet alleen uiting geven van deskundigheid op hun vakgebied, maar ook hun passie voor een cultuuruiting als film met hun lezers delen. Cusveller, Verkerk en De Vries hebben een boeiend, toegankelijk en leerzaam boek geschreven, waarin zij als christelijke filosofen hun visie geven op de technologische cultuur, zoals die tot uitdrukking komt in allerlei sciencefictionfilms.
Binnen dit genre neemt The Matrix-trilogie (1999-2003) een bijzondere plaats in. Niet alleen omdat deze films voor een belangrijk deel het resultaat zijn van de mogelijkheden die de technologie op dit moment biedt, maar vooral omdat deze films expliciet inzichten uit wijsgerige en levensbeschouwelijke tradities verwerken, ter discussie stellen of ter overweging meegeven. The Matrix-trilogie vormt een bombastisch bolwerk van verwijzingen naar uiteenlopende mythen en (religieuze) verhalen. De Matrix Code helpt de kijker om door de bomen het bos te blijven zien. De auteurs beschikken niet alleen over een scherpe blik, maar blijken ook subjecten te zijn die aardig de weg weten binnen de analytische wetskring.
Met dit boek beogen ze volgens mij niet zozeer de wijsgerige degens te kruizen met hun vakgenoten, maar hebben ze vooral christelijke studenten, techneuten en cultuurminnaars op het oog. Omdat er geen bruikbare literatuur is die gebruikt kan worden in wijsgerige colleges over de technologische cultuur, willen de auteurs, waarvan er twee doceren aan een technische universiteit, deze leemte vullen. Daar komt nog bij dat ze willen laten zien hoe de inzichten uit de Reformatorische Wijsbegeerte (m.n. de modaliteitenleer) gebruikt kunnen worden in het analyseren en evalueren van sciencefictionfilms en de daarin aanwezige technologische visies en vooronderstellingen (p. 7).
In The Matrix-trilogie worden allerlei wijsgerige vragen aan de orde gesteld: Kun je je zintuigen vertrouwen of bedriegen ze ons? Kunnen we volop gebruik maken van de technologie of worden wij erdoor gebruikt en beheerst? Door de verschillende personages worden uiteenlopende antwoorden gegeven. Een mooie scène waarin dit soort vragen doordacht worden vinden we in The Matrix Reloaded waarin Morpheus, Neo en Trinity op bezoek gaan bij de Merovingian. De laatste poneert: “You see, there is only one constant, one universal. It is the only real truth. Causality.” Waarop Morpheus rotsvast reageert: “Everything begins with choice.” De Merovingian verkondigt een sterk determinisme en staat daarmee lijnrecht tegenover Morpheus die aan alles een ‘sprong van geloof’ ten grondslag ziet liggen. In de bespreking van deze scène maken de auteurs van De Matrix Code gebruik van de modaliteitenleer en wijzen ze erop dat er verschillende vormen van causaliteit zijn die binnen verschillende wetskringen functioneren. De Merovingian heeft het over fysische oorzaak/gevolg-relaties, maar die verschillen van psychologische oorzaak/gevolg-relaties (p. 116). Zo willen de auteurs duidelijk maken dat de modaliteitenleer onze kijk op de werkelijkheid verbreedt ten opzichte van veel andere opvattingen.
Natuurlijk kan de modaliteitenleer rekenen op een cynische grijns op het gezicht van de Merovingian aangezien de modaliteitenleer botst met diens reductionistisch-materialistische visie. Waarschijnlijk heeft hij nog wel enkele kritische vragen die zo diep gaan dat Cusveller, Verkerk en De Vries er “buikpijn” (vgl. p. 108) van zouden krijgen. Zover laten de auteurs het echter niet komen. Ze vinden de film “interessant” (p. 116) en “uitdagend” (p. 128), maar “wie over de eerste schrik van de door de Matrix-films gewekte onzekerheid over de werkelijkheid heen is, kan opgelucht ademhalen door te bedenken dat het zo toch niet in elkaar zit.” (p. 105) Is dit fideïstische onschendbaarheid? Stelt The Matrix-trilogie de modaliteitenleer niet evenzeer op losse schroeven? Dat valt nog te bezien. Een andere mogelijkheid is deze: de leerlingen van Dooyeweerd blijken ook leerlingen van Neo geworden te zijn: hun geloof stelt hen in staat om aanvallen te weerstaan en kogels tegen te ontwijken en zelfs tegen te houden…
N.a.v. De Matrix Code. Sciencefictionfilms als spiegel van de technologische cultuur. Door Bart Cusveller, Maarten Verkerk en Marc de Vries, Amsterdam: Buijten & Schipperheijn, 2007. Prijs: €15,60. Recensie door Marco Derks